Ezusteko festa bat, hondartza bat autobidean, agertzen den kutxa bat 

Bada urtebete Amurrioko lehen hezkuntzako bi eskola publikotako jolastokiak eraldatzen hasi ginela: Zabaleko eta Lucas Rey eskoletakoak, hain zuzen. Une hartan, oso dimentsio desberdineko bi ikastetxerekin paraleloan lan egiteko erronka planteatu ziguten: alde handiak zeuden, bai espazioari zegokionez, bai bertan egoten den pertsona kopuruari zegokionez.

Ikastetxeetako jolastokiak eraldatzeko prozesuetan lan egiten dugunean, partaidetza prozesu kritikoak bultzatzen ditugu eta esperimentazioa da proiektu horiei eusten dien hanketako bat. Horri dagokionez, jardunbide artistikoak erreferentzia eta tresna izaten dira maiz gure lanean, bai proposamen bakoitzaren kontzeptualizazioan, bai prozesu horien bitartekaritzan.

Amurrioko bi ikastetxeen kasuan, galdera asko egin genizkion gure buruari. Batetik, nola lortu eskola osoak neurri berean parte hartzea ikastetxea hain handia izanda? Eta, bestetik, nola aktibatu lana abiapuntutzat hartuko duen eraldaketa-prozesu bat, jolasa ardatz duten dinamika integratzaileak dituena, ikastetxe txiki eta kulturalki anitz batean?

2019ko urriko goiz batean, Zabaleko eskolako jolastoki erdian bizikleta arraro bat agertu zen, bozgorailuekin, musika jartzen ari zen DJ bat zegoen eta pertsona bat harmailetako eskailerak jaisten ari zen buruz beherakoa eginez. FESTA BAT ZEN. Jolastokian geunden guztiak dantzan hasi ginen eta jolastokia festa ibiltari bihurtu zen: ateak zeharkatzen zituen eta kantxen erdigunea betetzen zuen. Gero, denok zera galdetu genion geure buruari: zer gertatu da gaur? Zer egin ohi dugu jolastokian? Arraroa izan al da?  Zer da normala?

Egun batzuk geroago, eskolan bilera sekretu bat egin zen, Lehen Hezkuntzako 5. eta 6. mailako haurrek osatutako artibisten kolektibo bat osatzeko: 19KRAK. Taldea eratzearen inspirazioa da 90eko hamarkadan, Londresen, errepideen aurkako mugimendu britainiarrak egindako ‘Above the tarmac the beach’ —reclaiming the M41 for play— ekintzan sortutako irudia. Irudi hori hartuta, geure buruari galdetzen diogu: posible al litzateke errepidean hondartza bat egotea?

Ekintza horrekin M41 errepidea hartu zuten, dantzarekin, techno musikarekin, aldarrikapenekin eta bidea okupatzeko egin ziren beste zenbait ekintza performatiborekin, sormen jardunbideek, arteak eta aktibismoak bat egiten duten leku bat sortuz. Julia Ramírez Blancok Reclaim The Streets bezalako mugimenduek egindako protesta horri eta beste askori buruz hitz egiten digu. Ekintza horietan, Utopías Artísticas del mundo contemporáneo, 1989-2012 lanean dioen bezala, “utopikoa dena gure munduari eragiten dioten indarrak hobeto ulertzeko ikuspegi bat izan daiteke”.

Eta, hori horrela ulertuta, festa jolastokian sartu zen eta dena astindu zuen egunean gertatutakoa gogoratu genuen. Egun hartan, ekintza soil eta jai-giroko baten bidez, lehertu egin ziren dinamika normalizatuak —eta normalizatzaileak—, non gorputz batzuk besteen gainetik gailentzen diren, guztiontzako dantza-espazio libre bat ahalbidetzeko. Ramirez Blancok aipatzen dituen “protesta-festak” eta “ikuskizun etikoak” bezala, ospakizun horrek gatazkarako eta bizikidetzarako leku gisa funtzionatu zuen aldi berean. Eta, beraz, gure buruari galdera gehiago egin genizkion… Posible al litzateke logika hegemonikoak dinamitatuko dituzten eta, aldi berean, aukera-espazioak irekiko dituzten ekintzak sortzea? Guk geuk aurrera eraman al genitzake?

Reclaim the Streets-en urratsak jarraituz, 19KRAK jolastokiaren normaltasuna aldatzeko moduetan pentsatzeko antolatu zen. Kolektiboak espazio horretan gertatzen diren inertziak unean desegiteko ekintzak planifikatu eta diseinatu zituen, izan ere, inertzia horiek genero-rolak eta periferian bizi diren gorputzen gaineko diskriminazioa indartzen baitituzte. Haien ekintzen bidez, eskola osoa gonbidatzen zuten parte hartzera eta elkarrekin hausnartzera, espazio komunetako bizikidetzaren inguruan, jardunbide utopikoetatik hurbil dagoen ikuspegi batetik. 

Horrela, 19KRAK-ek pentsatu egiten zuen nola egin bere hondartza propioa errepidean, espazioa nola hartu eta lehen pentsaezina zirudien zerbait aldi baterako nola posible egin; amestutako mundua gorpuztuko zen lekuak bultzatzeko moduak pentsatzen zituen, eta aukera berri bat eratzen zuen espazio komunerako, “bestelako sistema bat aurrez irudikatzen saiatzen diren ekintzen bidez”.

Horrela, kolektiboak jolastokia antolatzeko modu berri bat elkarrekin irudikatzeko prozesu bat gauzatu du eskolan, non beste gauza batzuk gertatzea posible bihurtu duen irudi berri bat sortu den; jolasa egituratzeko eta ulertzeko modu berri bat arakatzeko prozesua izan da, autogestionatua, ikastetxeko haur guztientzat eta guztiengandik.

Beste egun batean, beste goiz batean, 2020ko martxoan, Lucas Reyn, kutxa bat agertu zen, kutxa berezi bat. Egia esan, asko agertu ziren, eskolan dauden talde adina. Kasu horretan, haurrek nondik norakoa susma zezaketen, ez baitzen lehen aldia ikasturtean zehar posta jasotzen zutela.

Kutxa bakoitzean mapa bat, objektuen zerrenda bat eta jarraibide bat aurkitu zituzten.

Periferiari gainezka eginaraztea edo orain arte debekatuta egon diren lekuak esploratzea eta aktibatzea ziren kutxetan gordetako pergaminoetan adierazten ziren aginduetako batzuk. Proposamen horiekin batera, jarduketa-lekua adierazten zuen gune baten planoa, eta eskolako biltegietan eta aldageletan aurkitu behar zituzten materialak zeuden marraztuta. Sokak, pneumatikoak, kartoiak, bankuak eta klariona ziren jolastokiko espazioan esku hartzeak eraikitzeko eta gauzatzeko tresnetako batzuk. Esku hartze horiek esanahi berria emango zieten eskolako planoa osatzen duten lekuei.

Orduan, jolasteko asmatutako unibertso bat marrazten duten lerro berriak agertzen dira lurrean, sokaz egindako labirintoak, txirrista erraldoi bat eta, lehen egoterik ez genuen lekuan, bizitzeko eta etzateko etxola bat. Horiek dira gure jolastokiaren marrazki berrian egongo diren ideia eta tramankuluetako batzuk, esperimentutik eta taldean egitetik irudikatutako lurralde berriek osatutako mapa berria erakusten duen marrazkian egongo direnak.

Lucas Reyrentzat egindako proposamenaren zati bat posta arruntaren bidez egituratzea izan da hasieran proposatzen genuen galderari eman diogun erantzunetako bat. 

Beste kasu batzuetan ere, bestelako jarduteko modu batzuk txertatu izan ditugu, esaterako, situazionistek egindako proposamenak, hala nola jitoak edo bestelako ekintza-proposamenak, Fluxus edo dada-ren gertu egon daitezkeenak. Baina lehen aldia zen mezularitza —hainbat formatutan— lanabes gisa erabiltzen genuela.

Esan bezala, eskola honetako prozesuak zekarren erronka nagusia zen talde guztiek inplikazio-maila bera izateko moduko partaidetza prozesu bat diseinatzea. Beraz, ikasgela guztietan egotea eta bitartekari izatea ezinezkoa zenez, beste ikaskide, eragile eta erakunde batzuek gai horri erantzuteko dituzten moduak aztertzeari eta bilatzeari ekin genion. Zertan ari dira besteak? Nola lan egin urrunetik? Nola bideratu taldeentzako prozesu autonomo bat? Nola lortu zirraragarria izatea?

Bilaketa horretan murgilduta geundela, POSTDATA aurkitu genuen, ikastetxeetan artea lantzeko proiektua, MACBAk bultzatzen duena. POSTDATA “artista autonomoen bost proposamenek osatzen dute. Ikastetxeek postaz jasoko dituzte proposamenak, modu mailakatuan”. POSTDATAren inspirazio-iturria honako hau da: hirurogeiko hamarkadan korrespondentziari lotuta sortu zen mail art-aren mugimenduarekin esperimentatu ziren jardunbide artistikoak. Kasu honetan “asmoa da arte garaikidea ikastetxean sartzea, etxekotu gabe, eta harridura, bitxitasuna, ezustea eta konplizitatea sortzea”. Proiektu bakoitzaren helburu pedagogikoak alde batera utzita, proposamena oso inspiratzailea izan da guretzat. 

Posta-artearen formatuekin esperimentatzearen ideia oso interesgarria izan da eskola handietan artearen logikatik lan egiteko. Era horretan, posible izan da ikastetxeko haur guztiek parte hartzea, espazioari buruzko hausnarketek eta proposamenek espazio nagusi bat izan dezaten espazioaren berrantolaketan.

Horrela, beste behin ere, jardunbide artistikoak gure aliatuak dira estrategiak eta egiteko moduak bilatzeko orduan, eta lagundu egiten digute beste leku batzuetatik begiratzen, normalizatuta dagoena ezbaian jartzen eta inoiz gerta ez zitekeela uste genuen hori elkarrekin irudikatzen.